Çağdaş Bir Yaklaşım Olarak Makâsıdu’l-Kur’an

Kur'ân, nüzûl döneminden itibaren insanlar üzerinde kalıcı dini, siyasi, tarihi ve toplumsal izler bırakmış ve bırakmaya devam etmektedir. İlâhi hitap, Miladi VII. Yüzyılda vahye ilk muhatap olan kitleden günümüze kadar gerek bireysel gerekse toplumsal alanda insanların hayatına doğrudan etki etmiş ve kalıcı değişiklikler meydana getirmiştir. Bu sebeple Kur'ân, kendisine inanan ve hayatına tatbik edenler için yaratıcının son-suz rahmetinin bir tecellisidir. Kur'ân'ı anlama çabası erken dönemden günümüze kadar insanoğlunun ilgi, yetenek ve mevcut birikimine uygun olarak gelişim göstermiştir. Bu çaba tefsir tarihi çerçevesindeki en mühim vazife olarak görülmüştür. Kur'ân, içerisindeki temel gayelerle inananlara yenilenme imkânı sunmakta ve onları etraflıca düşünmeye sevk etmektedir. Bu sebeple Kur'ân'a bir kitap olarak iman etmek, salt akâidî bir şart olarak kalmamalıdır. Kur'ân'ın okunması, anlaşılması, maksatlarının tespit edilmesi, ruh ve özünün kavranarak hayata aksettirilmesi en temel amaç olarak görülmelidir. Makâsıdu'l-Kur'ân'ı, güncel bir yaklaşım olarak Kur'ân'ın tamamını gâî bir metod çerçevesinde incelemek suretiyle, kendisindeki tümel maksatları tespit etme çabasına dair Kur'ânî bir okuma biçimi şeklinde tarif etmek mümkündür. İslam Hukuk Felsefesinde beş tümel olarak ifade edilen ve zarurî küllî maslahatlar olarak kabul gören dinin, canın, aklın, neslin ve malın korunması ilkesine ait terminolojinin, makâsıdu'l-Kur'ân kavramının şekillenmesinde öncü bir etki ortaya koymuştur. Bu sebeple Makâsıdu'l-Kur'ân anlayışının tarihi arka planı tümevarım yöntemiyle etraflıca verilmeye çalışılmıştır. Elinizdeki bu kitap, Kur'ân'ın temel gayelerini ortaya koymaya çalışan makâsıdu'l-Kur'an düşüncesini, bu konudaki birikimi, müfessirlerin gâî yorumlarını ve bu konuda özdeş görülebilecek yaklaşımları sentezleyerek tarihî süreç içerisinde vermeye çalışmıştır. Makâsıdu'l-Kur'an yaklaşımında dönemlendirme yapılmış, hicrî XIII. Yüzyıla kadar ki dönem ve sonrasında günümüze kadar var olan yaklaşımlar meta-analiz yöntemiy-le sunulmuştur. Geleceğin bilgisinin geçmişin nüvesinde saklı olduğu savından hareketle, İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/923), Ebû Hâmid el-Gazzâlî (ö. 505/1111), İbn Berrecân (ö.536/1142), Fahreddin er-Razi (ö. 606/1210), Muhyiddîn el-Arabî (ö. 638/1240), İzzeddin İbn Abdüsselâm (ö. 660/1262), İbn Teymiye (ö. 728/1328), İbn Cüzey el- Kelbî (ö. 741/1340), İbn Kayyim el-Cevziye (ö. 751/1350), ve İmam Şatıbî'nin (ö. 790/1388) görüşleri ve Kur'ân'a dönük gayeci yaklaşımlarının, yakın döneme ışık tuttuğu tespit edilmiştir. Buna uygun olarak modern dönemde ise Muhammed Abduh (ö.1905), Muhammed Reşîd Rızâ (ö.1935), Muhammed Tâhir İbn Âşûr (ö.1973) ve Yûsuf el-Karadâvî'ye (ö.2022) ait amaçsal yaklaşımlar, gâî yorumlar ve ortaya koydukları tümel taksimatlar analiz edilmiştir. Bunun yanında makâsıdu'l-Kur'ân, felsefi bir çerçevede ele alınmaya çalışılmıştır. Tümelleri ontolojik açıdan sorgulayarak, Kur'ân'ı anlamada zamanın, mekânın ve son olarak konjonktürün ne kadar etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Bu kitabın özgün bir yönü de konuya ilişkin temel bileşenlerin tespit edilmesidir. Makâsıdu'l-Kur'ân anlayışı bu sebeple dört temel bileşen ile açıklanmaya çalışılmıştır. Bunlar, el-Makâsıdu'l-âmme, makâsıdu'l-âyât, makâsıdu's-süver ve makâsıdu'l-kasas'tır. Bu bileşenle-rin makâsıdu'l-Kur'ân anlayışı ile olan ilişkisi mukayeseli olarak tahlil edilmiştir. Kur'ân'ın amaçlarına yönelik bu birikimi incelediğimizde, konunun temelde İslam dininin üç genel prensibi olan tevhid, nübüvvet ve ahiret kavramları çerçevesinde değerlendirildiği sonucuna ulaşılmış-tır. Makâsıdu'l-Kur'an konusunda elde edilen bulgular ve müelliflerin bu konudaki yaklaşımları, konunun umumî olarak Kur'ân'ı anlama çabasının bir tezahürü olduğunu göstermektedir. Bu sebeple makâsıdu'l-Kur'an anlayışı, tefsir ilmine teleolojik yaklaşım ile yeni bir usûl kazandırmış olacaktır. Bu usûl, özellikle tefsir ilminde güncel bir araştırma alanı olan konulu tefsir çalışmalarına da önemli katkılar sunabilecektir. Kur'ân'ın amaçlarına uygun olarak okunması, anlaşılması ve tatbik edilmesi, bu yönüyle sıkışmış ve geri kalmışlık düşüncesine kapılmış, maziden âtiye hep daha iyisini ortaya koymaya çalışan İslam ümmetine deva olabilecektir.